Fanékungok yan si Dabit: Alicia Aguigui Dart

This is the third interview on the podcast Fanékungok yan si Dabit, where we hear from Alicia Aguigui Dart, a Chamorro language learner living in Washington State. In this conversation, Alicia shares her story: how Chamorro wasn’t part of her life growing up, and how she began reclaiming it as an adult. Alicia and I have been studying Chamorro together since the beginning, and she was the one who originally started our Saturday evening practice group. I remember appreciating her willingness to struggle – together – through learning how to learn Chamorro. It wasn’t long before I began admiring her tenacity, creativity, and clarity of thought in framing concepts, as well as her resilience.

One moment that especially stood out to me in her interview is when she reflects on how life’s challenges can sometimes take up more of our energy than we’d like, making it harder to show up to our learning in the ways we hope to. In those moments, or even entire seasons of life, our learning community becomes even more crucial. They will be the ones who inspire us and help keep us going. Alicia is definitely one of those people for me😊.

This episode was transcribed by Alicia Aguigui Dart and recorded and edited by Dabit Taitingfong. To support her amazing transcription work, consider visiting Alicia’s online tip jar! And to support the podcast, please consider visiting Dabit’s online tip jar! Happy listening!

Fanékungok yan si Dabit: Alicia Aguigui Dart

0:02 Dabit: Håfa adai mañaina-hu yan mañe’lu-hu, manabok-hu yan manátungo’-hu. Håfa hamyo manattatman? Ai mohon na manmámaolek. Gi ini na episot hu ófaisini i abok-hu si Alicia Aguigui Dart. Annai på’go in tutuhon umeyak fumino Chamoru, si Alicia, guiya mama’tinas study group, “Inetnon Praktika”. Mama’tinas gui inetnon praktika nu i manestudiante. Hu hasso na ha faisen ham kulan “Håyi malago’ sumaonao gi inetnon praktika yan guahu?” Ya gi magåhet, ginen guihi na tiempo, mandádanña ham simåna yan simåna. Ai na minagof. Lao gi hiyong eyu, puedi en fehmåni i inádingan-måmi yan i abok-hu si Alicia.

0:49 Dabit: Maila ya ta tutuhon. Håfa adai, Alicia, håfa tattatmånu hao? 

0:53 Alicia: Maolek ha’ yu’. Håfa adai.

0:56 Dabit: Fine’na, sangåni ham nu håyi hao, taotao månu hao, månu na mafañågu hao, månu na dumångkolo hao, todu eyu siha. 

1:07 Alicia: Håyi yu’? Guahu si Alicia Aguigui Dart, Familian Taibås, Familian Chegåndo. Mafañågu yu’ giya Monterey, California, giya Fort Ord sa’ an dumångkolu yu’, sindålu si tatå-hu. Ya mañåsaga ham meggai na “states”. Mañåsaga ham giya Fort Riley, Kansas, giya Fort Leavenworth (Fort Leonard Wood*) Missouri, pues giya Fort Wainright, Alaska, pues giya Fort Jackson, South Carolina. Ya på’go, mañåsaga yu’ yan i familia-ku giya Washington state. Guaha kuatro na famagu’on-hu, dos na låhi yan dos na palao’an. Yeah. Oh, taotao Hågat i familiå-ku.

2:12 Dabit: Ei adai. Oh, kao guaha mås? Dispensa’, guse’.

2:16 Alicia: Åhe’, åhe, ti mås.

2:20 Dabit: Esta, ai, nangga sa’ magåhet na taitinigo’ yu’ nu ayu siha na “Fort”. Kao ayu i mafana’an i “base” ha’ pat magåhet na ayu i na’an i, håfa yu’, i suidåt, i “city”? Kao mafana’an i city, like “Fort”.

2:37 Alicia: Oh, i “base”.

2:39 Dabit: Oh, okay. Oh, pues mañåsaga hamyo gi halom i “base”, like “base housing”?

2:45 Alicia: Hu’u, hu’u.

2:46 Dabit: Oh, okay.

2:48 Alicia: Ti gof maolek i “housing”.

2:50 Dabit: Ai adai, ti “military brat” yu’, lao didide’ tinigo’-hu nu ayu siha, pues okay. Ai, námagof na gaige hao guini. Ti námagof magåhet na “base housing”, dispensa’. Pues i mina’hugua na finaisen-hu, anggen un hasso, sangåni ham fan nu ngai’an nai un tutuhon umeyak fumino Chamoru? Sa’ pine’lo-ku na ti fumino Chamoru hao annai påpåtgon hao, no?

3:26 Alicia: Åhe’, ti fumino Chamoru an påtgon yu’.  Esta åmko yu’ an hu tutuhon umeyak fumino Chamoru. No, an dumångkolu yu’ kana’ tåya’ Chamoru gi lina’lå-hu. Annai in bisita i nanå-hu biha, siña hu hungok i lengguahi-ta yan hu li’e’ i kutturå-ta, lao gi halom i gima’-hu, tåya’. Siña hu hasso uno, uno ha’ biahi si tatå-hu ha kantåyi yu’ gi fino’-ta. I kanta: “Nihi ta fanhånao ta fanpiknik gi hilo i lanchon-måmi.” Ya annai diesi åños, no, diesi siette åños yu’, ha fa’nå’gue’ yu’ “Hu guaiya hao.” Lao tåya’ otro i fino’-ta. Duru hu faisen gui’, “Fa’nå’gue yu’, tåta, fa’nå’gue yu’, fa’nå’gue yu’.” Lao mungga. Lao hu hasso na mamåhlao gue’. Sa’ siña ha komprende fino’ Chamoru, lao ti ya-ña umádingan, sa’ makkat para guiya. Lao makkat para guahu lokkue, lao hu chagi. Trentai tres åños annai hu tutuhon i chalån-hu gi fino’-ta, gi 2020. Gi durånten i lockdowns, si primå-hu ha na’tungo’ yu’ na guaha klas put i hestorian Chamoru. Ilek-ña, “An magof hao, siña un saonao yan guahu.” Yan magof yu’. Ya gi ayu na klas manmakombida ham i manestudiante gi otro na Zoom, ginen si Siñot Bevacqua. Ya, yeah, ayu i tinituhon. Yan gi Abrit, gi 2020, hu tutuhon i Praktikan Pupuengi, sa’ tåya’ taotao guini ni siña hu ádingåni i fino’-ta. Ya, yeah, i tinituhon, in taitai “Spoken Chamorro”, ti yan-måmi, lao hunggan. Ya ayu na praktika hu ásodda’ hamyo yan gaigi hit guini. 

6:18 Dabit: Hunggan, hu gof hasso. Magåhet na maleffa yu’ nu i mes, lao ilek-mu “Abrit”, pues ai. Hunggan ginen guihi na tiempo tinaka’ på’go, kada simåna na mandanña ham. 

6:34 Alicia: Singko åños.

6:35 Dabit: Ai adai, hunggan. Singko åños, umbi nai. Pues håfa na un tutuhon i hinanao-mu? Håfa muna’epok pat muna’sohyo’ hao pat håyi anggen guaha?

6:48 Alicia: Gi magåhet, todu i lina’lå-hu malago’ yu’ fumino Chamoru, lao ti hu tungo’ taimanu tumutuhon. Lao håyi muna’sohyo yu’? Todus hamyo, i mane’eyak siha.

7:10 Dabit: Ai adai, hunggan. 

7:11 Alicia: Si Schyuler yan si Jay yan si Sus, yan hågu, yan si Jorell, duru i manmachócho’cho’ hamyo put i lina’lå-ña i fino’-ta. Ya didide’ ha’, båba i siniente-ku sa’ para guahu i ma’pos na såkkan, makkat. Makkat i ma’pos na såkkan. Ya ti gef maolek i ineyak-hu. Ti pumåra yu’, lao hu na’ládispasiu i ineyak-hu. Ya på’gu hu li’e’ meggai na hoyu siha yan didide’ mamåhlao yu’ put enao. Lao hamyo muna’sohyo. 

7:52 Dabit: Ai adai, mungga mamåhlao.

7:55 Alicia: Oh, hunggan, mamåhlao.

7:58 Dabit: Åhe’ mungga mamåhlao. No magåhet, saina ma’åse put enao. Sa’ hågu lokkue, hågu sumohyo yu’ sa’ hågu nai fuma’tinas i gurupu, gurupu-ta. Pues annai un tutuhon nai, singko åños tåtte, kao mappot i hinanao-mu?

8:20 Alicia: Mappot.

8:22 Dabit: Kao libiånu, oh.

8:24 Alicia: Mappot, mappot, sesso mappot. Tåya’ nai este i hinanao-hu sen libiånu, åhe’. Kao libiånu put otro na taotao?

8:39 Dabit: Gi magåhet, todus nai ni hu faisen sesso ilek-ña mappot. Lao malago’ yu tumungo’ sa’. 

8:47 Alicia: Oh, hunggan mappot, sen mappot. Lao hamyo na’libiånu, you know.

8:56 Dabit: Ayu i siniente-ku lokkue. Sa’ gi familia-ku i che’lu nanå-hu, siña gui fumino Chamoru, lao guiya ha’. Ya hunggan, guaha iyo-ku “extended family”, lao ti sesso umásodda yu’ yan siha. Ya pues, you know, ti meggai na fífino’. Guaha hamyo, manggaige hamyo, lao kulan manggaige hit gi, håfa yu’, like taiguihi gi fino’ Ingles, like “in the same boat.” Pues hunggan mappot magåhet, gof mappot. Ai adai, lao kao, sa’ malago’ yu’ tumungo’, kao guaha fífino’ gi halom i familia-mu? Kao manlålå’la siha, pat kao esta manmå’pos? 

9:42 Alicia: Hunggan, si nanå-hu biha yan tatå-hu bihu, siña inádingani yu’ gi fino’-ta, lao achok hu Chamoruyi siha, ádingåni yu’ gi fino’ Ingles, so makkat.

10:06 Dabit: Ai adai. Makkat magåhet, kulan. Lao ayu i minagåhet put meggai na taotao guenao huyong. Giya guahu lokkue, sa’ un biahi måtto mågi i tihu-hu. Ya ma sangåni yu’, “Oh, Dabit. I tihu-mu siña gui’ fumino Chamoru.” Ya ai magoddai yu’ ya pues hu aligao gui’, ya annai umásodda ham, hu chagi fumino Chamoruyi gui’. Lao annok nai na siña ha komprende yu’, lao ha fino’ Inglesi yu’. Ya, you know, abak yu’. Nina’abak yu’ nu i ineppen-ña siha. Ya pues kulan, håfa yu’, mamatkilu ham. Ya pues ha faisen yu’, gi fino’ Ingles ha faisen yu’, “Dabit, why do you wanna learn this dead language?” Ai adai. Ayu muna’piniti yu’, magåhet. Nina’piniti yu’ bula. Lao tåtåtte, si nanå-hu, sa’ hu sangani gui, like ai, mungga gui’ fumino’ Chamoru. Ya si nanå-hu ha sangani yu’ “Tch. Ai adai, lao siempre un na’banidosu si nanå-mu biha.” Ya pues. Lao hunggan eyu i minagahet put meggai na taotao na achok na guaha fífino’, guaha na biahi mungga fumino’ Chamoru. Pues guaha tres na finaisen-hu tetehnan. I finene’na, put i, malago’ yu’ bei faisen hao put i håfa i pinagåt-mu. I pinagåt-mu nu dos na klåsen taotao. I taotao ni ti ma tututuhon nåya’ i hinanao-ña umeyak fumino’ Chamoru, yan i otro ni esta ma tutuhon, lao fana’an kalan chenglon gui’. Pues håfa i pinagåt-mu nu ayu siha na klåsen taotao.

12:11 Alicia: Este i pinagåt-hu, okay? Kao listu hao? Sigi yan hånao guatu gi website www.lengguahita.wordpress.com Ya kada diha manaitai estoria siha. Like todu i minalago’-mu gaige gi iyo-ña blog. Gi fino’ Ingles, “She’s doing the lord’s work.”

12:38 Dabit: Ayu i minagåhet.

12:42 Alicia: Lao magåhet, yanggen chenglon i siniente-mu, mungga mapara i ineyak-mu. Sa’ hu komprende na makkat enao, lao kada diha, achok didide’ ha’, taitai pat ákungok pat ålok gi fino’ Chamoru. Todu, like, cho’gue todu i tres an siña hao. Sa’ kada diha, achok didide’ ha’ i praktikå-mu, siña un eyak ha’. Lao ti pon måtai an la’yiyi na un tutuhon ta’lo. 

13:16 Dabit: Ai na minagåhet. 

13:19 Alicia: Ayu i pinagåt-hu. Sen tåddong, hu tungo’.

13:22 Dabit: Hunggan. I pinagåt-mu nu todu i taotao, magåhet. Achok na un tutuhon pat ti un tututuhon nåya’, hånao guatu gi iyo-ña blog. Ya bei sangåni hamyo på’go, hunggan magåhet na gof mampos maloffan ayudante i blog. Ha na’danña bulalala na guinaha siha put i fino’-ta. Ai na minannge’, hunggan.

13:52 Alicia: Yan mungga ma’ekungok i mangasse. Sa’ makasse yu’ ni taotao gi familia-ku. Ya magåhet, ma puti i siniente-ku, lao duru bei hu eyak put i kutturå-ta yan i lengguahi-ta. Sa’ an hu na’para i ineyak-hu kada biahi nina’triste yu’, bai hu eyak tåya’.

14:17 Dabit: Hunggan, bei, nangga, bei “snap” put ayu.

14:22 Alicia: Sa’, you know, gi magåhet, tåya’ nai humånao yu’ guatu gi isla. Ya achok tåtnai hu påcha i inai gi halom tåsi giya Guahan, achok tåtnai hu li’e’ i ligat i familia-ku, este i irensiå-ku. Yan, you know, ti bei yuti. 

14:48 Dabit: Nangga nåya’, talåya, sa’ para un na’tånges yu’. Kulan give me a moment nai. Ai adai. Magåhet, hunggan, magåhet. Lao mungga yu’ bai na’fåkpo’ i interview gi triniste, pues inigue i ettimu na finaisen-hu. I mås tåddong yan i mås tákhilo na finaisen-hu nu hågu. Håfa i mås ya-mu na kåntan Chamoru yan håfa na eyu i mås ya-mu?

15:25 Alicia: Håfa taimanu hu ayek? 

15:27 Dabit: Hekkua taimanu, lao guailayi.

15:32 Alicia: Ya-hu, ai, ti siña hu ayek uno ha’. Ya-hu JD Crutch, ya-hu Johnny Sablan, ya-hu, oh maleffa i na’ån-ña, gosh. 

15:51 Dabit: Guaha meggai. 

15:55 Alicia: Lao ti hu tungo’ i kákanta, i mås ya-hu na kånta, kåntan Chamoru, i kanta na ha kantåyi yu’ si tatå-hu. Yeah. Lao ti hu tungo’ i kákanta. 

16:11 Dabit: Siempre pa ta sodda’. Lao gi halom ini na episot, ti pa ta cho’gue. Siña ta cho’gue gi la’uyu.  Ai adai. Pues put todus hamyo ni umé’ekungok, malago’ sumangåni hamyo ta’lo, saina ma’åse put i finatto-mu, i finatton-miyo gi i podcast nai. Yan puede ayudante i pinagåt-ña si Alicia. Ya hunggan magåhet todu i sinagån-ña. Mungga pumåra, mungga mana’påra hao. Sigi ha’ yan, ei, achok håfa pon cho’gue, taiguihi ilek-ña si Alicia nai. Taitai ha’ ékungok ha’ sångan todu i finiho’ siha ni un tungo’, todu sinangan. Chagi chagi. Chagi ya mungga madagi. Pues eyu ha’ ginen guahu på’go, eyu ha’ ginen hami. Yan hunggan, esta later.

Un biahi mås dangkolulu na kulu para si Alicia put i finatto-ña gi podcast. Gi magåhet nai malago’ yu’ bai kombida gui’ tåtte gi podcast sa’ malago’ yu’ bei fama’tinas episot nu i lina’la saina. Bei kombida si Jorell lokkue, ya bei in fanádingan nu ayu. Sa’ manmanunugo’ ha’ ham nai ti monhayan i che’cho’. Lao ayu ha’ todus hamyo. Fehmani i ha’anen-miyu ya esta otro biahi. 

Leave a comment