Fanékungok yan si Dabit: Jorell Meno

In this second interview on the podcast Fanékungok yan si Dabit, we get to hear from Jorell Meno, a Chamorro language learner from Guam and currently stationed in South Korea. Jorell and I originally connected on the Chamoru language subreddit a couple of years ago, and soon after he joined our practice groups, quickly becoming a core regular. In this interview we get to hear more of his story about how he learned Chamorro, including how he would seek out elders at parties to listen to them speak. But one of my favorite parts of the interview was his advice to anyone wanting to learn. He urges us to remember that life is short, so if you want to learn Chamorro, do it. Swallow your pride, ask for help, and remember that there are many people and resources to learn from.

This episode was transcribed by Alicia Aguigui Dart and recorded and edited by Dabit Taitingfong. To support her amazing transcription work, consider visiting Alicia’s online tip jar! And to support the podcast, please consider visiting Dabit’s online tip jar!

0:02 Dabit: Håfa adai mañaina-hu yan mañe’lu-hu, manabok-hu yan manátungo’-hu. Håfa hamyo manattatmån? Ai mohon na manmámagof. Gi ini na episode, hu ófaisini i abok-hu, si Jorell Meno. Umásodda’ ham nu fana’an hugua na såkkan tåtte, dos åños tåtte, yan ai, magógof yu’ nu na umátungo’ ham. Ha konsidera gui’ second language learner lao an hu hungok gui’ fumino’ Chamoru, gi magåhet, ti hu hongge sa’, umbi, ånnok, gof ånnok gi tunadå-ña na mapoksai gui’ gi halom i fino’ Chamoru. Fana’an para u chilong i hinasso-mu lokkue’ an un hungok gui’. Lao ai, gi hiyong ayu puedi en fehmåni i inádingan-måmi ya i abok-hu si Jorell.

 0:50 Dabit: Maila ya ta tutuhon. Ai adai, buenas yan håfa adai. Oh, nangga. Kao ga’o-mu Jorell pat Rello, adai?

1:06 Jorell: Siña hao sångan Jorell.

1:08 Dabit: Ai adai, hågu la’mon. Pues i fine’nena finaisen-hu nu hågu nai, sangåni ham nu håyi hao, taotao månu hao, månu na mafañågu-hao, månu na dumångkulu hao, todu eyu siha.

1:22 Jorell: Nu i na’ån-hu si Jorell Meno. Mafañågu yu’ giya Guam yan mapoksai yu’ giya Guam lokkue’. Kinombida yu’ mågi gi as Dabit kosa ki siña ta fanádinganñaihon nu gi podcast, ya sumén dångkulu ini na onru yan si Yu’us ma’åse ta’lo, siñot. 

1:44 Dabit: I adai. 

1:47 Jorell: Si nanå-hu si Evelyn Salas yan si tatå-hu si difunto Joaquin Quinata Meno, taotao Malesso. Bente sais años yu’. I asagua-hu si Rine ya guaha dos na påtgon-måmi, si Imaunie yan si Imaurie. Hu dingu Guam gigon hu saonao i setbisiu fana’an annai bente uno años hu, ya ayu na manggaige ham giya Korea på’go.

2:20 Dabit: Oh, hunggan, hunggan. Nangga, kao guaha mañe’lu-mu pat hågu, maisa ha’ hao?

2:25 Jorell: Hunggan, hunggan. Guaha tres na mañe’lu-hu, i che’lu-hu palao’an i mas åmko’, si Janeisha, pues i mas åmko’ na che’lu-hu låhi si Jerrick, pues guahu, pues i mas hoben na che’lu-hu låhi si Tristan.

2:45 Dabit: Ya kao siña siha mamfino’ Chamoru?

2:50 Jorell: Åhe’, guahu ha’.

2:54 Dabit: Oh, ei wow. Pues sangåni ham nu enao nai. Anggen un hasso, ngai’an nai un tutuhon umeyak fumino’ Chamoru. Yan lokkue, håfa muna’eppok pat muna’sohyo’ hao, påt håyi, pat todu i dos?

3:10 Jorell: Nu hu tutuhon umeyak fino’ Chamoru gi annai diesi ocho años yu’. Ha fa’nå’gue yu’ didide’ si nanå-hu biha gi annai dikike’ yu’ nai put i finiho’ siha. Lao ti sen didok, taiguihi yan taiguini, månu, kao siña. Nu si tihå-hu, nu ha eppok yu’. Ilek-ña kontiñua komu insigi, mungga ma- gi fino’ English second guess yourself gi, you know. Ya malago’ yu’ umeyak fino’ Chamoru nu kosa ki siña hu ádingåni yan i manåmko’ yan para bai hu fa’nå’gue i famagu’on-hu. Mo’na nai hu dingu Guam, you know, håssan un li’e’ na mamfino’ Chamoru i taotao-ta.

4:07 Dabit: Hu’u.

4:08 Jorell: Mo’na guatu annai dikike’ yu’ nu guaha sunidon Chamoru gi gima’, lao hu ripara na meggaiña gi giput kini i gima’, no? 

4:23 Dabit: Hu’u.

4:24 Jorell: Kada guaha gupot hu aligao i manåmko’ ensigidas. Mientras manguenguentos siha nu hu ékungok i kuentos-ñiha ya hu képula. Pues ginen eyu na hu aligao empeñu i para bai hu kétungo håfa i ilek-ñíñiha.

4:51 Dabit: Ai, ya-hu. Sen magåhet nai hu hasso annai på’go umásodda hit, ya hu hungok hao fumino’ Chamoru, ilek-hu, “Ai wow, månnge’ i tunadå-ña.” Sa’ gof annok nai na dumångkolo hao gi uriyan i fino’-ta ya mapoksai hao gi fino’-ta lokkue, ya pues ai magof yu’ na umabok hit nai. Ya pues.

5:15 Jorell: Ma’åse, lai.

5:18 Dabit: Yan annai un tutuhon i hinanao-mu kao pine’lo-mu na mappot pat kao libiånu? Sa’ hu tungo’ nai na put meggai, megeggai i taotao-ta an, you know, ma tutuhon umeyak fumino’ Chamoru, lao ti månnge’ i fino’-ña pat ti månnge’ i tunadå-ña, sesso makasse, no? Lao. 

5:47 Jorell: Hunggan, bei sangåni hao gi annai gaige yu’ nai gi eskuela, gi annai dumadångkolu yu’, meggai makasse yu’. Ai lao ti makasse yu’ put i tunadå-hu, makasse yu’ sa’ mapo’lo’ yu’ na ti hu gof tungo’, ti hu gof tungo’ fino’ Chamoru. Ti siña yu’ fumino’ Chamoru. Esta un li’e’ iyo-ku bideo nu i fafa’nå’guen-måmi, sumén mappot ini na hinanao sa’ nu ginen matutuhon yu’, tinakka på’go. Guaha hugua na taotao ni siña fumino’ Chamoru gi mangeffå-hu, si nanå-hu biha yan guahu. Annai dumadångkolu yu’, hu nå’na’ i mismo minalago’-hu gi me’nan i publiku, lao gi tákhalom gi kurason-hu, malago’ yu’ umeyak i fino’-ta. Lao gi annai hu saonao i setbisiu nu hu yute’ñaihon i fino’ Chamoru. Isao-hu ha’ hu yute’ñaihon. Un tungo’ håfa, sa’ mås propio, propiu-ña kuentusi i sindålu siha gi fino’ English ki nu fino’ Chamoru. Guini giya Korea mappot lokkue, sa’ hagas manaligao yu’ taotao nu ni manggai interesao.

7:21 Dabit: Mappot, magahet, mappot. Hunggan, guahu lokkue annai hu tutuhon, sahnge didide’ sa’ sumaonao yu’ gi klas as Dr. Bevacqua nai, yan kulan, håfa yu’, surrounded yu’ nu i mane’eyak, lao, you know, ti siña yu’ fumino’ Chamoru, ti siña siha fumino’ Chamoru. Yan gi palu na manera, ayudånte sa’, you know, hu tungo’ na ti bei makasse. Lao lokkue, ai adai, kulan taigue i månnge’ na tunåda, yan ayu i malago’-hu magåhet. Sa’ gof malago’ yu’ fumino’ Chamoru, lao fana’an mås malago’ hu nu bei na’chilong, na’parehu, i tunadå-hu yan si nanå-hu biha na dos. Sa’ ayu na klasen tunåda nai hu gof hasso. Ya pues hu chagi ya taiguihi ilek-ña i abok-ta si Jay nai, kadukadu asta ki un hago’. Pues ai hu chagi, umbi nai. Lao på’gu håfa ilek-mu? Ilek-mu na guaha hugua na patgon-miyu, no?

8:41 Jorell: Hunggan.

8:42 Dabit: Kao un fino’ Chamoruyi siha pat, I mean, siempre un fino’ Inglesi siha, no, sa’ kao siña fumino’ Chamoru i asagua-mu? 

8:50 Jorell: Åhe’. Guahu ha’. Lao, hunggan hu kuentusi i mas amko na hagå-hu gi fino’ Chamoru, siña ha’ ha komprendi, lao ayu i mås propio na lengguahi gi halom guma’ para guahu. Guaha na biahi ha’ umatgumentan yan si nanå-ña, “Ai fino’ English ha’, fino’ English ha’.”

9:16 Dabit: Ai na’chalek. Hu’u, hu chagi fumino’ Chamoruyi i patgon-måmi na dos, lao i mas hoben nai kulan dies meses ha’, lao i mas amko sinko años ya hu tungo’ na siña ha komprendi yu’, guaha na biahi an ti siña gui’, ha faisen yu’, “Oh, daddy, what’s that mean?” Ya pues hu sangåni gui’, like okay, “Ayu kumekilekña blah.” Ya pues ha ripiti yu’, ha sangani yu’ ta’lo, ya ai ayu muna’magof yu’. Pues hunggan. Ti guailayi na hu sangåni hao nu ini, lao munga pumara nai, na’magof i checho’cho-mu. Pues malago’ yu’ bei faisen hao nai sa’ nu todu i taotao ni umé’ekungok hit på’go, fana’an malago’ siha nu umeyak fumino’ Chamoru pat esta ma tutuhon lao kulan chenglon siha. Pues håfa i pinagåt-mu nu eyu na klasen taotao achok na ti ma tutuhon nåya pat ma tutuhon lao chenglon, håfa i pinagåt-mu?

10:34 Jorell: Sen didok ayu na finaisen. Lao i pinagåt-hu nu hamyo, guaha na manmalotgon hit, lao hita la’mon. Kao pon famaisen ayudu? Ayu i achaki lokkue, pañut iyon-miyu pride, pañut ha’, pañut ha’. Okay? Pues nu ayu i ti ma tutuhon nåya, mampas kadada’ i lina’la. Cho’gue an pon cho’gue. Cho’gue an pon cho’gue, no? Ti siña hu afuetsas hamyo. Nu siha i ma tutuhon lao chenglon, nu meggai na maneha na siña hao umeyak fino’-ta, ginen lålai, dokumentariu, i mañainan-miyu, nu i manamko siha gi uriya-mu. Maseha månu nai, maseha månu, maseha ngai’an. Fanaligao empeñu anggen estague i malago’-miyu.

11:53 Dabit: Ai, hunggan, magåhet. Put hågu nai håfa i mas ya-mu i manera umeyak fumino’ Chamoru? Sa’ giya guahu, gof ya-hu kantan Chamoru lao annai hu tutuhon umeyak, gi magåhet, ti ga’o-ku nu ayu. På’go, gof ya-hu, lao annai hu tutuhon kulan, ai pine’lo-ku na mappotña para guahu umeyak ginen i kanta. Lao håfa i mas ya-mu, or håfa i ga’o-mu?

12:29 Jorell: Ga’o-ku nu ginen i inadingan siha.

12:37 Dabit: Oh, hunggan. 

12:38: Jorell: I inandingan siha sa’ komu ti un gacha håfa ilek-ñiñiha, siña un faisen pues makurihi hao. Hunggan, estague ilek-hu. Estague hu kekesångan.

12:52 Dabit: Hunggan, esta. Nu inigue i, fana’an i ettimu finaisen-hu nu hågu. I mas takhilo, i mas didok. Håfa i mas ya-mu na kantan Chamoru? Yan håfa na eyu i mas ya-mu na kantan Chamoru?

13:12 Jorell: Okay. I mas ya-hu na kantan Chamoru nu Kantan Mañenggon ginen as Ray Barcinas, ti sasangan na put no guiya i fafa’na’guen-måmi lao sen ya-hu ayu i, oh fafa’na’gue-ta, lao sen ya-hu ayu na kanta. Sa’ ha na’fanhasso hit put i lina’la i mañaina-ta guihi na tiempo.

13:44 Dabit: Hunggan. Sa’ ayu na kanta ha po’lo gi YouTube, no? 

13:49 Jorell: Hunggan.

13:50 Dabit: Hunggan. Ai adai. Pues gi magåhet fana’an bei po’lo i link gi i podcast info, sa’ hunggan, magåhet nai, ayu na kanta, ai adai. Hunggan ha na’fanhasso hit taiguihi ilek-mu. Pues gi magåhet nai, eyu ginen guahu para hågu, lao antes di fanna’fakpo i episode, kao guaha malago’-mu sumångan? Kao nu siña un, håfa yu’, siña un sangani i taotao nai nu i chine’gue-mu pat i hafa un chocho’gue gi social media lokkue, no? 

13:33 Jorell: Hunggan, hunggan. Nu på’go hu fa’tinas nu, hu fa’tinas ini na pahina gi Instagram. Siña un sodda yu’ guihi, @menomagahet (https://www.instagram.com/menomagahet/) yan i nu hu tutuhon, hu tutuhon hu, håfa yu’, kalang para todus nai i manékungok, anggen estague taimanu na maneha sa’ taiguini giya guahu anggen hu a’atan nai i mamfifino’ Chamoru, siña nai hu eyak, yan hunggan @menomagahet na siña en sodda yu’ guihi gi Instagrami. Lao puru ha’, puru ha’ gi fino’ Chamoru. 

15:23 Dabit: Hunggan, ya-hu. Magåhet na Meno Magåhet na ya-hu ayu. Puru ha’ gi fino’ Chamoru. Ai pues put hamyo guenao huyung ni ume’ekungok hit på’go, ayu ha’ yan hunggan. Esta, ti esta manali’e’ hit ta’lo, lao siempre ma tungo’ håfa hu kekesangan. Ayu ha’ ginen guahu på’go yan adios todus hamyo.

15:59 Dabit: Ai adai, dangkololo na saina ma’ase nu todus hamyo ni ume’ekongok. Mungga maleffa na siña un sodda si Jorell gi Instagram gi Meno Magåhet, M-E-N-O-M-A-G-A-H-E-T. Ai adai ti sesso mandilitrea yu’ taiguini. Lao gi hiyong ayu, magufi i ha’anen-miyu ya esta otro biahi. 

Leave a comment