Fanékungok yan si Dabit: Jesus Lujan

Here is the transcript for the first interview on the podcast Fanékungok yan si Dabit. In this episode, Dabit interviews Jesus Lujan. Not only is Jesus an integral part of our study group and the project manager who keeps us all on task, he is also a Chamorro language teacher offering virtual private lessons for adult learners who are serious about advancing their ability. In this episode we get to hear about his language learning journey, what inspired him, who he learned from, and his advice to people who want to learn.

This episode was transcribed by Alicia Aguigui Dart and recorded and edited by Dabit Taitingfong. To support her amazing transcription work, consider visiting Alicia’s online tip jar! And to support the podcast, please consider visiting Dabit’s online tip jar!

0:01 Dabit: Håfa adai mañaina-hu yan mañe’lu-hu, manabok-hu yan manátungo’-hu. Håfa hamyo manattatmån? Ai mohon na manmámaolek. Put ini na episode hu ófaisini fafa’na’gue-ku, si Jesus Lujan. Amkoña yu’ ki nu guiya, lao meggaiña i tinigo’-ña put i fino’ Chamoru ya put ayu nai. Hu gof agradesi gui nu i finatto-ña gi iyo-ku podcast. Yan ai, asi’i yu’ sa’ båba iyo-ku sound quality, ti nao’ao, ti klåru sa’ hu usa ha’ iyo-ku Airpods put i inadingan. Lao gi hiyong ayu, puedi en fehmåni i inádingan-måmi yan i abok-hu si Jesus. Esta.

0:43 Dabit: Maila ya ta tutuhon nai. Hunggan. Fine’na, sangåni ham nu håyi hao. Kulan taotao månu hao, månu na mafañågu hao, månu na dumångkulu hao, todu ayu siha, put fabot.

0:56 Jesus: Taotao månu yu’? Taotaomo’na yu’. Dispensa’, no. Mamabábaba ha’ yu’. I na’ån-hu si Jesus Lujan. Gi bandan nanå-hu Pangelinen familian Boman, taotao Yona. Ya gi bandan tatå-hu, Lujan, familian Capili, taotao Barrigada. Lao på’go, sumåsaga yu’ Tamuning. Håfa mås siña hu sångan? Un faisen hu håyi na’an-hu, taotao månu yu’, yan håfa?

1:24 Dabit: Månu na dumångkulu hao, månu na sumåsaga hao, hunggan.

1:27 Jesus: Oh, okay. Nu mafañagu yu’ guini giya Guahån gi mit nuebe sientos na nubentai siette na såkkan. Lao manhånao ham yan i familia-ku gi sanlagu gi annai siette años yu’. Pues nu mañåga ham giya California, yan giya Washington lokkue’. Fana’an kanna tres åños esta maloffan desde nu måtto yu’ tåtte para bei fama’nå’gue fino’ Chamoru.

2:01 Dabit: Wow, gi magåhet, maleffa yu’ na un dingu ya pues un hånao tåtte. Pues maolek. I mina’hugua na finaisen-hu, gin un hasso, sangåni ham fan nu ngai’an nai un tutuhon umeyak fumino’ Chamoru yan lokkue, sa’ håfa? Håfa muna’eppok pat muna’sohyu hao? Pat håyi anggen guaha?

2:30 Jesus: Nu hu tutuhon ádumidide’. Sa’ nu-, okay. Bei sångan este. Na sumaonao yu’ gi primet summer camp gi påpa’ Hurao, cultural camp. Pues sumaonao yu’ guihi, ya hu hasso na desdi ayu kalan hu sen agradesi i kutturå-ta, hu tungo’ ha’ na takhilo’ este, ya guaguan. Ya hu ripåra lokkue na meggai gi iyo-ta henerasion ti ma prákpraktika, ti matungo’ put ayu siha na klåsen pinayon, ayu siha na klåsen kustumbre, taiguihi i lingguahi, todu, ni mamfok, ni uméguihan, ayu siha na klåse. Ya kontodu i hinenngi siha, right? Esta nu malílingu. Pues hu chule’ todu ayu guatu giya sanlagu. Ya annai dumådångkulu hu nu sesso di hu faisen si nanå-hu, “Kao siña un fa’nå’gue yu’ fumino’ Chamoru?” Sa’ hu tungo’ ha’ na fifino’ Chamoru si nanå-hu. Inigue primet na fino’-ña, i fino’ Chamoru. Sa’ i tatå-ña, i bihu-hu, taotao Saipan ya kalan ti fífino’ Ingles gui’. Ti maolek nu i fino’-ña Ingles, pues gi gima’ nai si nanå-hu, todu i tiempo ma fino’ Chamoruyi si nanå-ña yan si tatå-ña. Si nanå-ña taotao Yona, si tatå-ña taotao Saipan. Pues, yeah, hu tungo’ desdi påtgon-hu na fífino’ Chamoru si nanå-hu sa’ sesso di ha fino’ Chamoruyi si bihå-hu. Ya malago’ yu’, you know, malago’ yu’ bei tungo’ fumino’ Chamoru, lao ti malago’ si nanå-hu. Pues gi annai suttero yu’, hu li’e’ na guaha lepblo-ña si nanå-hu, kalan Chamoru textbook. Pues hu tutuhon fuma’nå’guen maisa yu’, lao ádumidide. Kalan nu manaitai yu’ didide’, pues hu po’lo påpa’. Ya fana’an gi annai esta diesi ocho años yu’, hu tutuhon sinseru. Ya annai esta guaha, sigi di hu taitai ayu na lepblo, ayu tinigi’ as Donald Topping. Ya annai esta guaha iyo-ku foundation, pues hu tutuhon fumino Chamoruyi si nanå-hu, ya ha oppe’ yu’ lokkue’ gi fino’ Chamoru. Pues magof hu, sa’, you know, guaha chi-ña i lepblo, finu’ saina Malia Ramirez este. Guaha båli-ña i lepblo, lao ti siña un faisen i lepblo, “Håfa kumekilekña?”, no?

5:41 Dabit: Hu’u

5:42 Jesus: Lao anggen guaha taotao, anggen guaha taotao enague nai gaige i menhalom, no?

5:51 Dabit: Hunggan.

5:52 Jesus: Pues, yeah, nu magof hu na put esta guaha iyo-ku foundation pues, you know, listo si nanå-hu put para u kuentusi yu’ gi fino’ Chamoru. Ya enague kalan ha’ na’sustansia i ineyak-hu. Pues anggen, you know, kahulo’ yu’ ádumidide gi fumino’ Chamoru. Pues annai gaige yu’ gi hekkua håfa na estao hu tutuhon lokkue’ kumuentusi si biha-hu. Sa’ lå’lå’la’ gui guihi na tiempu. Ya suetti yu’ sa’ tåddong fino’-ña si bihå-hu, siña hu sangåni hamyo, pat hu sangåni hao nu enao. Látaddong si biha-hu gi fino’-ña sa’ nu mapoksai bihå-ña lokkue, mapoksai i biha. Annai matai si tatå-ña nu ginen i as bihå-ña para i gimå’-ña ya amkóko este na palao’an, i bihan bihå-hu, kalan mafañågu gi mit ocho sientos sitentai sais na såkkan. Pues, you know, si bihå-hu mapoksai gi uriyå-ña, ya ha, you know, sesso di ha hungok i fino’-ña. Ya hu cho’gue este lokkue annai, guaha didide’ diktionariu, no? Guaha didide’ diktionariu-ta gi hilo’ tåno’, no? Lao guaha meggai linachi. Pat buente ti bei sångan linachi, lao guaha palåbras guihi ni kada familia, ti ma tungo’ todu ni gaige gi diktionariu. Pues hu cho’gue este para bei na’klåru håfa iyon-måmi dialect, sa’ malago’ yu’ para bei usa i palabras-ña si bihå-hu, okay? Ya hu ripåra na, or hu hasso na matå’chong ham yan si bihå-hu ya hu faisen gui’ kada palåbra gi diktionariu ni ti hu tungo’, hu faisen gui’, “Kao magåhet este na palåbra pat nu kadukadu?” Pat nu, you know, kao ti, kao ha’ ha tungo’ este? Pues ha sangani hu chaddek, “Oh, hu tungo’ enao.” “Åhe’, tatnai hu hungok ayu.” You know? Things like that. Pues, yeah. Taiguihi kalan hu na’cháchaddek didide’ sa’ hu tungo’ na ti apmam si bihå-hu esta gi hilo’ tåno. Esta malångu. Antes di u måtai nai, hu kékena’siguru na hu tungo’ i fino’-ña, na hu tungo’ i lengguahi yan i palåbra siha ni ha ú’usa. Pues på’go, siña hu sangåni hao na si bihå-hu ha tungo este pat ti ha tungo’ este, pat bente nu sahnge i taimanu ha sångan. Ilek-ña sa’ kada taotao, siña sahnge i prununsiå-ña gi palåbras, no? Meggai Chamoru masångan este chi’op kumekilekña dew, lao ilélek-ña si bihå-hu chi’ok. Sahnge, lao inigue iyo-ña dialect, inigue nu mafa’nå’gue-ña. Pues, you know, magof yu’ na hu tungo’ ayu. Sa’ kada familia, sahnge fino’-ñiha.

9:33 Dabit: Hunggan, hu hasso lokkue nai un biahi, un sangani ham i difirentes na palåbra put i floor, no? Sa’ gi palu na familia, mafana’an i floor i satge. Lao gi otro na familia, ti mafana’an taiguihi. 

9:51 Jesus: Ha’a. Gi familia-ku masångan tåpbla, tåpbla, yeah. Lao i tapbla taiguihi floor panels, enague magåhet na tåpbla. Sa’ gi hagas na tiempo nai i guaha kåmpu, no, gi papa’ i gima’ annai nu malålågu i mannok para håfa, no? Sa’ eyi i satge, no, gi fino’ Ingles mås kumekilekña floor, no? Lao kalan sahnge eyi tåpbla sa’ gaige gi hilo’, kalan gaige gi hilo’ i satge.

10:32 Dabit: Hunggan, hunggan. Ai pues annai un tutuhon, kao humallom hao na mappot pat ti mappot, sa’ bihu-mu ha ayuda hao, yan an måtto nahong i tinigo’-mu nu i fino’-ta, si nanå-mu lokkue ha fino’ Chamoruyi hao. Lao giya hågu nai, para hågu, kao hinasso-mu na mappot?

10:57 Jesus: Hunggan, dei, mappot. Hunggan, kada diha mappot. Lao hu chocho’gue ha’. Estague na, umbi, meggai gi hilo’ tano mappot, lao ta chócho’gue ha’ sa’ sísiña ha’ ta cho’gue, no? Hita nai henerasion kalan ti manmalago’ hit nu eyi i manmappot na klåse. Lao estague, nu fino’-ña lokkue’ si bihå-hu. Hu faisen gui’, “Taimanu ma tulaika i taotao?” Mientres nu manlå’lå’la’ hao. Ilek-ña, “Åntes na tiempu, kannai-mu ha’ para lamentå-mu, tåya’ siña un yemme, tåya’ siña un, you know, ti pon apåsi, ti pon fanapåsi otro pau cho’gue che’cho-mu, pon cho’gue ha’ gi kannai-mu.” Lao på’gu ilek-ña si bihå-hu, “På’go na tiempo, mangga’go i taotao.” So, you know, sahnge ha’ i tiempo, sahnge ha’ i tiempo, sahnge ha’ i sistema, sahnge ha’ i gubetno, sahnge ha’ i oportunidåt siha ni manggaige. Fana’an maolekña na ta payuni nu macho’cho. Sa’ mappot i lina’la, lao diputsi nai mappot. Lao, hunggan mappot i para un faneyak lengguahi. Siempre, adai, mappot. Lao sigi ha’ gi chalån-mu, sa’ siña ha’. Anggen guahu siña hu cho’gue, hamyo lokkue’, siña en che’gue. Nu båli, mappot, lao båli.

12:45 Dabit: Ai na minagåhet. Ya pues guaha hugua tetehnan, dos tetehnan nai. I fine’na, put ayu siha ni ti matutuhon nåya hinanao-ña umeyak fumino’ Chamoru, håfa malago’-mu sumangåni siha, håfa mohon pon sangåni siha kosaki para u sinehyo pat ineppok.

13:08 Jesus: Okay, dispensa’ nu bei kurihi hao nåya’ sa’ åhe’ ti-

13:11 Dabit:  Oh, put fabot.

13:14 Jesus: Ti hugua na tetehnan, na guahu ha’ na Tetehnan. Nai (indistinct) si Tetehnan. Cha-mu maléleffa. Nu náchalek este lokkue, lao meggai na biahi masångan este, “Ti hu tungo’ nu håyi tetehnan.” Kulan nu mannánangga taotao nai, gi gurupu masångan, “Ti hu tungo’ håyi tetehnan.” Pues hu sångan, “Guahu si Tetehnan.”

13:37 Dabit: Ai adai.

13:39 Jesus: No, okay, (indistinct) yu’, håfa ta’lo un faifaisen hu?

13:41 Dabit: Put i taotao nai ni ti ha tútutuhon gui’ nåya’, no, fana’an malago’ gui umeyak, lao ti ma tutuhon, lao malago’ hao sumohyo’ gui. 

13:59 Jesus: Pinagåt-hu?

14:00 Dabit: Hunggan, i pinagåt-mu.

14:03 Jesus: I pinagåt-hu na, gi minagåhet, ti ya-hu nu mamågat pat mampågat. Anggen inagang hao ni este, maolek. Anggen ti inagang hao, ti bei sohyo’ hao. Ya ti bei (indistinct). Hågu la’mon anggen interasao hao gi fino’-mu pat åhe’. Ti bei sohyo’ hao. Lao anggen esta masohyo’ hao, anggen esta nu malago’ hao, bei na’tungo hao na tapmam po baba iyo-ku business lokkue ni pa bei fama’na’gue taotao ni fino’ Chamoru. Ya komu interesao hao guaha iyo-ku Instagram page, si Tetehnan, (https://www.instagram.com/sitetehnan/) ya siña un email yu’ lokkue, sitetehnan@gmail.com. Ya, yeah, nu magof hu pa bei fama’nå’gue taotao an manmalago’, lao. 

15:06 Dabit: Pues kao chumilong, kao parehu i pinagåt-mu put ayu siha nai nu mo’na ma tutuhon, lao fana’an nu hinassóso-ña, “ai machengli yu’, machomma’, magåddon.” Todu ayu na siha na siniente kulan stuck.

15:25 Jesus: Kalan manisisita empeñu, no? Kalan man, nu, man-, ilek-mu chenglon?

15:31 Dabit: Machengli? Kao lachi? Gi magåhet, hekkua.

15:36 Jesus: Chenglon, stuck, right? 

15:38 Dabit: Hunggan, hunggan.

15:39 Jesus: Anggen chenglon hao, hasso håfa na chenglon hao. Hasso håfa muna’chéchenglon hao, no? Bente maolekña na un tulaika i hinanao-mu, i taimanu un é’eyak i fino’ Chamoru. Sa’ ti siña un cho’gue i, ti siña na un såga ha’ gi un manera todu i ineyak-mu, or todu i umeyak-mu fumino’ Chamoru. Sa’ guahu, hu tutuhon gi lepblo pues hu tulaika i chalån-mu, chalån-hu, dispensa’. Pa bei kuentusi i parentes-hu, i familia-ku, no? Lao guaha siha ni manaigue esta i familia-ña ni fífino Chamoru. Lao debi na un hasso håfa nisisita gi kada estao, no? Ya yanggen un låchai esta iyo-mu resources, pues espiha nai otro, otro na fina’nå’gue, otro na ma’estru, otro na lepblo. Chagi i dandan. Chagi i inádingan. Chagi i lepblo an ti un chagi, no? Guaha meggai na klåsen lepblo. Chagi mångge’ gi fino’ Chamoru. Yeah, nu tulaika i chalån-mu. Lao munga nu pumåra sa’ anggen pumåra hao kalan un na lålåstima i tiempo-mu. 

17:27 Dabit: Ei wow, hunggan. Ai dångkulu saina ma’åse put i tiempo-mu yan todu i sinangån-mu siha. Oh, ettimu na finaisen, magåhet. Håfa i mås ya-mu na kåntan Chamoru? Yan sa’ håfa na eyu i mås ya-mu? 

17:48 Jesus: Okay, para chålek ha’ nåya’, i Fanohge Chamoru. Okay, pues este i mås ya-hu na kåntan Chamoru. Ti hu tungo’, ti hu sodda trabiha. Meggai ya-hu, meggai, adai, ya-hu. Lao okay bei sangåni hao i kantan i kalan ha na’hasso yu’ as bihå-hu, eyi i Apo Mågi. Sa’ este taotao ni kumåkånta gi kanta nu malago’ pau estoriåyi i otro. Ya si biha-hu, gof ya-ña manestoriåyi. Ya i mohon na siña hu gaige gi fi’on-ña, ya siña estoriåyi yu’ ta’lo. Lao ti siña esta sa’ må’pos esta si bihå-hu. Lao siña ta sångan na enague i mås ya-hu på’go na tiempo, sa’ ha na’hasso yu’ mås as bihå-hu. 

19:04 Dabit: Ei adai. Pues.

19:06 Jesus: Kao siguru hao na hu oppe put i finaisen-mu, chek nåya’, sa’ buente nu kalan hu oppe i primet na påtte lao ti hu.

19:17 Dabit: Hunggan. Un oppe todu. Håyi hao, ngai’an un tutuhon i hinanao-mu, i pinagåt-mu siha, i mås ya-mu na kåntan Chamoru, hunggan. Put este na episode, ayu ha’, lao fana’an bei kombida hao ta’lo put i otro. 

19:38 Jesus: Put fabot, sa’ fana’an nu hu sísiente na guaha malefåffå-ku lao.

19:47 Dabit: Maolek ha’. Pues put este na episode, put este na interview, eyu ha’. Ya malago’ yu’ bei sangani hao, Chu, dångkululu na saina ma’ase put i tiempo-mu, put i sinangån-mu siha, put i pinagåt-mu. Ya magahet, na fana’an i audience nai, i é’ekungok, kao siña hu sångan ayu? I listeners, ti matungo’ na giya guahu nai hu konsidera hao hacha na fafa’nå’gue-ku, pues ei, saina ma’åse.

20:20 Jesus: Si Yu’os ma’ase, lai, nu ini bidå-mu yan todu, todu i kuentos-ta. Hu sen agradesi ya, you know, komu guaha mås ni siña hu ayuda hao, put fabot, na’tungo’ yu’, ya maseha ngai’an, maseha ngai’an, ta sigi ha’ gi chalån-ta. Si Yu’os ma’ase, lai.

20:45 Dabit: Pues esta put hamyo ni umé’ekungok, eyu ha’, yan adios.

 20:52 Jesus: Esta ki.

20:57 Dabit: Un biahi mås, dångkululu na saina ma’åse nu todus hamyo guenao huyong. Na’tútungo’ yu’ fan kao ya-mu i episode pat åhe’. Mungga chathinasso, ti bei la’lålo. Lao gi hiyong i eyu, fehmåni i ha’anen-miyu, ya esta otro biahi.

Leave a comment