The history of our islands and people have been framed so often from the Western, colonial gaze that it can be easy to forget the indigenous perspective. March 6th marks the anniversary of when the Chamorro people first encountered – and generously aided – Magellan and his starving crew. Yet it is how Magellan chose to label the cultural misunderstandings between our people and the Spaniards which has so often defined the larger historical narrative. So in this story, written by Brigida D.L. Guerrero, we get to read a rare piece of historical fiction in the Chamorro language that tells of this encounter from the Chamorro perspective. I found this story in the UH Manoa Pacific Languages Collection, and hope you enjoy it! This post includes the Chamorro text and a Chamorro audio narration by Jay Che’le.
The English Translation is forthcoming! I have not posted the translation yet because we I underestimated how long it would take to do and haven’t finished it yet.
Håyi Mansakke?
Tinige’ as Brigida D.L. Guerrero
Si Ferdinand Magellan måtto giya Guam yan i tres na batko-ña, i Trinidad, i Concepcion, yan i Victoria gi Matso diha 6, 1521.
Aksidente ha’ esti na finatto Guam. I planon i biahen-ñiha dipotsi para u maliliku’i todu i tano’. Mangginen South America mågi, kasi ocho mit miyas na distånsia kontra Guam. Estagui’ uttimu na lugåt annai manmañule’ mantension-ñiha nenkånno’ yan hånom. Åntes di u fanmåtto Guam, esta sen tåya’ nenkånno’-ñiha yan hånom-ñiha.
Meggai na marineru siha manmalångu. Esta guaha manmåtai ginen i inaplacha’ hånom yan nenkånno’-ñiha. Ginen esti na problema na mañugo’ hålom Guam sa’ esti fine’nena na tåno ma li’e’ ya ma sen nisisita nenkånno’ yan hånom gåsgas.
Annai manhålom Guam ya manchinile’guan ni taotao tåno’ ni kosas-ñiha siha inklusu un boten dikike’, sumén lalålo si Magellan. Ginen esti na sinusedi muna’ ha fana’an i tano “Islan Sakke”.
Ti ha sungon si Magellan esti na sinusedi ayu muna’ ma dingu Guam ensigidas. Tres dihas ha’ mañågan-ñiha. Gi Matso diha 9, 1521, ni manhånao. I biahen-ñiha na biahi para guatu gi islan Filipinas.
Si Matå’pang un hobensitu ni sumåsaga gi sengsong Humåtak giya Guahan. Dikike’ esti na songsong gi kanton tåsi. Puru ha’ guma’ higai yan galaide’ maneståba guini na songsong.
Un buniton ha’åni annai esta todu monhåyan i che’cho Matå’pang, humånao para u peska gi tasi. Umesgen i chalan unai huyong gi tasi. Sumin dódoga ha’ lao sen chaddek mamokkat. Ha mantietienen maolek i tekcha’-ña puntan to’lang gi agapa’ na kannai-ña. På’go gi akaggue na kannai-ña, ha mantietieni i pekse’ ni para u ensatta i kinenne’-ña guihan. Gi duranten i hinanao-ña papa’ gi tasi, ha sangånen maisa gui’, “Ai na buniniton ha’åni pa’go para umépeska!’
Gi duranten i biahi-ña påpa’ si Matå’pang gi tasi, ha ripara na mandúduru ha’ manmacho’cho’ siha i taotao songsong. Ha li’e’ si tihu-ña Mahettok na duru di mamfok talåyan pokse yan i amigu-ña as tun Na’puti gi papa’ trongkon niyok. Annai manatan hulo’ i tihun Matå’pang, ha li’e’ si Matå’pang yan i tekcha’-ña. Chinatge ya ilek-ña, “Sen maolek i lahi-hu pumeska na ha’åni. Ohala ha’ ya bula para un konne’ na guihan.
Ilek-ña si Matå’pang, “Puedi ha’ magåhet tihu sa’ sen malago’ yu’ pumeska pa’go.’
“Esta tihu, adios asta i birada.”
Sigi ta’lo påpa’ si Matå’pang gi tasi, pues ti apmam ha siente na guaha taotao malålågu gi tåtte-ña. Annai esta láláhihot i kalaskas addeng, ensigidas ha bira gui’ tåtte para u kéli’e’ håyi tumattítiyi gui’. Gigon manatan tåtte, tåya’ fine’nena ha li’e’ na i mås ya-ña na amigu-ña as Guma’taotao.
Chinatge as Guma’taotao ya finaisen, “Para månu hao ga’chong? Para un peska gi tasi?’
Manoppe si Matå’pang, “Hunggan lai sa’ sen bunitu i ha’åni para pumeska. Malago’ hao ya ta hita na dos?”
“Cha’-mu luluhan i lahi-hu sa’ bula guihan guihi huyong.”
“Sen magof yu’ humita na dos. Estagui’ ha’ lokkue’ na hu chúchule’ i tekcha’-hu. Nihi ta alulåyi påpa’ gi tasi,” ilek-ña si Guma’taotao.
Magåhet na mås mana’chaddek i pinekkat-ñiha påpa’ gi tasi. Duru i dos di chumeffla ni minagof-ñiha sa’ sumiha ta’lo. Ti apmam måtto siha gi tasi. Ensigidas ñumangu huyong asta i gemba’-ñiha gi halom i mama’te na bånda.
Annai måtto i dos gi gemba’-ñiha pumeska, ma chek i mafute’ fine’nena sa’ ayu mås yan-ñiha na guihan. Lumi’of si Matå’pang yan si Guma’taotao. Ti apmam kumahulo’ i dos. Ilek-ña si Matå’pang, “Ai, Tao, na bulan mafute‘ guini ya mansen dankulu lokkue’.
“Hu’u nai. Maolekña ta tutuhon manokcha’ sa’ ayu u fanmalågu,” manoppe si Guma’taotao.
Pues sigi i dos di pumeska ya kada biahi na kumahulo’ siha siempre guaha kinenne’-ñiha guihan. Gi halom i una ora na tiempo esta lamitá i pekse’-ñiha inensattan mafute’. Sumén magof i dos pot i suetten-ñiha. Ti sesso kumuentos i dos sa’ ma kéké’alulåyi ma na’bula i pekse’-ñiha guihan.
Antes di u sen bula i pekse’-ñiha guihan, tumohgenñaihon nåya si Matå’pang gi un nátata na lugåt gi halom tåsi. Ha atan hålom i sengsong ya ha li’e’ na sigi ha’ di manmacho’cho’ siha i taotao. Despues ha atan huyong i apuya’ tåsi. Ti apmam ha li’e’ tres buttun å’paka’ siha na kosas na manmama’ya’ gi tasi. Kulang nina’manman sa’ ti taiguihi pusision-ñiha i galaide’-ñiha. Lokkue’, ni ti pusision paluma siha, ni ti taiguihi i hanom ni maguaguaifi siha hulu’ ni bayena.
Si Matå’pang ha tågo’ si Guma’taotao para u påra umétokcha’. Ilek-ña, “Tao, atan ha’ huyong i apuya’ tåsi.”
Magåhet na ha atan si Guma’taotao huyong i apuya’ tåsi. Pues ilek-ña, “Pang, håfa ayu siha na kosas huyong? Kulang ti pusision i galaide’-ta ayu siha.
Manoppe si Matå’pang, “Hekkua’ lai. Lao maolek-ña ta såganñaihon ha’ guini ya ta kéli’e’ håfa ayu siha na kosas.
Pumåra i dos pumeska ya ma’á’atan ha’ huyong esta i tres buttun å’paka’ ni sigi guatu gi tano’-ñiha. Mientras tiempo mas dumådångkulu i butto siha. Mås lokkue’ híhihot guatu giya siha, lao ti siña ha’ masåtba håfa esti siha na kosas. Ayu ha’ i malaripara na kulang guaha buttun åttilong gi papa’ i buttun å’paka’ siha.
Ti kumuentos i dos ni minanman-ñiha sa’ tåya’ ni mali’e’ siha taiguihi na kosas gi islan-ñiha. Lá’apmam ha’ di tumohge i dos, pues ilek-ña si Guma’taotao’, “Lame’ dai, Pang, kulang manna’ma’å’ñao ayu siha na kosas ni mandinangkolon-ñiha. Tåya’ galaide’-ta gai guihi siha.”
Manoppe si Matå’pang, “Hekkua’, Tao, lao ma’å’ñao yu’. Ti hu tungo’ håfa ayu siha na kosas. Maolekña nihi ya ta sangåni si tatå-hu put esti i lini’e’-ta.”
Muma’å’ñao ha’ si Guma’taotao ni fino’ Matå’pang. Pues ilek-ña, “Magåhet, Pang, nihi ya ta sangåni i manåmko’ siha sa’ ayu u fampiligru ayu siha na kosas para todus hit guini gi tano’-ta.”
Ti kumuentos mås si Matå’pang yan si Guma’taotao. Lao machule’ todu i guihan-ñiha yan i tekcha’-ñiha ya duru i dos di ñumangu hålom gi tano’. Annai måtto siha gi tano’, duru di malågu siha asta i sengsong-ñiha.
Humåhnánao ha’ i dos asta i gima’ Matå’pang para u ma sangåni i tata ni lini’e’-ñiha gi tasi. Eståba i tata gi sagan mama’tinas na chumochùchunñaihon.
Si Matå’pang fine’nena kumuentos. Ilek-ña, “Tåta! Tåta! Maila’ fan sa’ guaha para bai in fanu’i hao!
Ilek-ña i tata, “Ke lao håfa ha’ para en fanu’i yu’? Ti siña adda en sangåni yu’ guini
Ilek-ña i tata, “Buenu, pues nihi.’
Ti lalålo’ i tata as Matå’pang sa’ humallom gi aksion yan i palåbran Matå’pang na guaha guaha. Pumåra ha’ chumochu ya ha dalak si Matå’pang yan si Guma’taotao para i tasi.
“Åhe, tåta, dalalaki ha’ ham sa’ guaha para bai in fanu’i hao gi tasi!” manoppe si Matå’pang.
Annai manmåtto i tres gi tasi, ilek-ña si Matå’pang, “Tåta, atan ha’ huyong gi tasi sa’ guaha tres na mandångkulun button å’paka’. Tåya’ ni manli’e’ yu’ taiguihi siha guini gi islå-ta. Håfa mohon ayu siha, tåta?
Manoppe i tata, “Ti hu tungo’ magåhet i lahi-hu. Tåya’ lokkue’ ni manli’e’ yu’ taiguennao siha na kosas. Kulang ha’ i galaide’-ta siha, lao mas mandångkulu.”
Ilek-ñiha si Matå’pang yan si Guma’taotao, “Ya håfa pa’go para ta cho’gue?”
Manoppe i tata, “Nihi hålom gi sengsong ya bai hu ågang siha i manåmko’ na lalåhi.”
Manhånao i tres tåtte gi sengsong-ñiha ya ma sangåni siha i manåmko’ na lalåhi. Madeskuti i lini’e’-ñiha. Despues manggurupu todu ya manhånao para i kanton tåsi para u ma li’e’ siha i kosas ni kulang mansén dangkulu na galaide’. Tåya’ tumungo’ håfa ayu siha na kosas.
Ti mangontento i lalåhi na para u fañåsaga ha’ gi kanton tåsi. Manhånao todu ya ma chule’ i galaide’-ñiha. Pues manma’udai huyong gi tasi para u ma kéli’e’ håfa esti siha na mansén dangkulun galaide’. Pesasa ha’ i tasi galaide’. Ma’uriyåyi todu i tres na mandangkulun galaide’ era båtko siha, annai esta manma’á’ankla gi hiyong i máma’te.
Si Matå’pang yan i taotao-ña siha ti manma’å’ñao nu i taotao båtko siha sa’ duru di manmaseñas siha påpa’ ginen i båtko. Mangahulo’i siha i taotao tåno’ para u ma li’e’ håfa na mansén mutong esti siha na manå’paka’ taotao. Mampapaoguan ha’ desde åntes di u fanmåtto guatu gi batko.
Annai esta maneståba siha gi halom båtko siha, maripåra na mansén applacha’ i tátaotao-ñiha yan i magågun-ñiha i marineru. Kulang mohon mås di un añu desde ki ti mano’mak. Bula lokkue’ gi marineru siha mansén paomata’ ginen i chetnot siha gi tátaotao-ñiha yan mandumang ginen i minalångun-ñiha. Mansén ná’masa’ i pusision-ñiha lao i taotao tåno’ manma’åsi’ nu siha sa’ mansén ñålang yan manmå’o siha todu.
I taotao tåno’ ma señas i taotao båtko siha na para u fanmachuli’e’ nengkånno’ yan hånom. Ti siña manguentos sa’ ti parehu i lengguahen-ñiha.
I mås må’gas na taotao tåno’ ha señas unus kuantus grånon lalåhi para u fanhånao hålom gi sengsong ya u fanmañule’ nengkånno’ yan hånom para i taotao båtko siha. Esta ti siña manguentos i taotao tåno’ gi entre siha mismo sa’ sen lammok i halom batko esta ti manhåhågong maolek. Tåya’ ni manmannginge’ siha taiguini na klåsen pao. Muna’mañåga gi batko pot respetu ha’ yan para u ma’ayuda siha i marineru sa’ mansén ná’ma’asi’.
Si Matå’pang inatan as tatå-ña ya sineñas para u konne si Guma’taotao ya u hånao manayuda mañule’ hånom yan nengkånno’ gi sengsong. Sumén magof i dos manayuda pues ma’alulåyi ma’udai gi galaide’-ñiha ya duru di ma poksai hålom gi tano’.
I tatan Matå’pang yan i tétetnan siha na lalåhi mañåga ha’ gi batko para u ma tåni’ i marineru siha mientras ti manmåfåtto siha i lalåhi yan i nengkånno’ siha.
Pot fin manmåtto si Matå’pang yan i mangga’chong-ña siha yan bulan nengkånno’ desde lemmai, chotda, månha asta tinala’ kåtni yan guihan. Mansén magof i marineru siha sa machagi ta’lo nengkånno’ yan hånom gåsgås.
Si Matå’pang ha á’atan ha’ i pusision-níñiha i marineru annai mañóchocho. Pues ha atan si Guma’taotao ya ilek-ña, “Tao, atan ha’ esti siha mañocho. Kulang mohon tåya’ ni machagi nengkånno’.”
“Mansen ñålang nai, Pang, i los prohimos ayu muna’fanaiguéguennao,” ilek-ña si Guma’taotao.
Gi sigiente diha manhuyong ta’lo i taotao tåno’ para u fanmanå’i i marineru siha mås probension nengkånno’ yan hånom. Singko biahi di manhuyong håhålom ha’ si Matå’pang yan si Guma’taotao manmanloffan para u mana’siguru na u fannahong siha i marineru gi mañågan-ñiha Guam. Ma’alulayi i marineru siha mapo’lo siha i manmanå’en-ñiha nengkånno’ gi sagan-ñiha gi batko.
Si Matå’pang yan i taotao-ña siha mañåganñaihon mås ta’lo para u ma lá’atiende i taotao båtko siha. Sigi di maná’señas i taotao tåno’ yan i marineru siha. Esta mañåchålek i marineru sa’ mansén satisfechu nengkånno’. Pues sigi di manguentos. Ilek-ñíñiha guatu gi taotao tåno’, “Muchas grasias! Muchas grasias!” Manchinatge tåtte ni taotao tåno’ sa’ ma tungo’ ha’ na manmannånå’i agradesimiento put i ayudun-ñiha nu siha.
Mientras manguékuentos señas todus gi hilu’ båtko, sigi lokkue’ i taotao tåno’ di manmanatan håfa siha mas guinahan-ñiha esti siha na taotao. Meggai siha na kosas ma li’e’ ni tåya’ ni ma li’e’ åntes tat komu båtde, tali, machette, plåton mamafak, yan mås ta’lo.
I taotao tåno’ sigi di ma pacha esti siha na kosas. Esta kulang nina’fanlanga’ sa’ yan-ñiha manggai iyu nu esti siha. Annai esta ti siña ma sungon i minalago’-ñiha, ma señas siha i taotao båtko kao siña siha manmañule’ kosas-ñiha. Ti manmamåhlao manmamaisen sa’ esta mapo’lo na che’lun-ñiha esti siha na taotao, ayu muna’macho’gue månu i nina’siñan-ñiha para u mana’fañochu siha.
Ti manineppe ni marineru siha, lao hinasson-ñiha na buente tåya’ guaha ya u ma chule’ håfa malago’-ñiha sa’ asta pa’go maná’achatgi ha’. Pues sigi i taotao tåno’ di ma loffan i yan-ñiha siha na kosas desde nå’yan, sattén, ramenta asta un boten dikike’ ni eståba gi halom båtko.
Si Matå’pang yan i taotao-ña siha ma li’e’ na manatburutáo i taotao batko annai ma lólofan todu i yan-ñiha siha na kosas ginen i båtko. Ayu lini’e’-ña si Matå’pang i duru di maninessalague siha ni taotao båtko, lao ti makomprende håfa ilek-níñiha. Hinasson-ñiha i taotao tåno’ na mangaduku esta i marineru pues ma’alulayi manhånao hålom gi tano’ yan todu i kosas ni esta ma chule’.
Mansén trangkilu i taotao tåno’ annai manmåtto hålom gi tano’ yan i chinile’-ñiha siha kosas. Duru di manachatgi asta mangåkånta ni minagof-ñiha. Esta manggupot ha’ lokkue guini na puengi.
Gi sigiente ogga’an, si Matå’pang yan i taotao-ña siha ma kontinua ha’ ta’lo i gipot-ñiha. Sigi ha’ di manmanunu kåtne yan guihan yan lokkue’ duru di manggimen tuba. Esta kulang manmaleffanñaihon ni marineru siha. Lao gi despues di talo’ani, humånao si Matå’pang yan si Guma’taotao para u famokkat i dos gi kanton tåsi.
Gi duranten i mamokkat-ñiha si Matå’pang yan si Guma’taotao, ma li’e’ huyong gi tasi unus kuantus grånon boten i marineru siha na duru hålom gi tano’. Kulang manman si Matå’pang yan si Guma’taotao sa’ ti ma suspepecha na para u fanhålom i marineru siha sa’ mansén ñaba’ ginen i niñalang-ñiha yan i minalångun-ñiha.
Mali’e’ ni taotao tåno’ todu i marineru siha annai manhålom gi tano’. Lokkue’, ma ripåra na manmañúñule’ siha una kosa ni kulang galuti. Este na kosa kulot åttilong, anåkko’, yan dalalai. Sigi ta’lo di manma’essalague i taotao tåno’ annai maná’fåna’ yan i marineru siha. Mangetu ha’ i taotao tåno’ ya ma’á’atan ha’ håfa ma kékécho’gue ni esti siha na mangadukon taotague.
Malågu si Matå’pang asta as tatå-ña ya ha faisen, “Tåta, håfa chetnot-ñiha esti siha na taotao? Kulang manatmari’ao esta i titanos-ñiha.”
Manoppe i tata, “Fana’an i lahi-hu mambubu sa’ ta chule siha palu gi kosas-ñiha, lao tåya’ buente suetten-ñiha sa’ ni unu giya hita malago’ numana’lo i kosas ni esta ta chule’.”
Ti monhåyan si Matå’pang kumuentos yan si tatå-ña annai ma hungok mandångkulun buruka siha. Ensigidas ma bira siha ya ma li’e’ na mangginen i marineru siha i buruka ni ma húhungok. Ginen ayu siha na kosas i kulang galuti ni magógo’te ni marineru siha. I ina’gang i buruka esta mansén luhan yan mansén ma’å’ñao todu i taotao tåno’. I mina’å’ñao-ñiha esta ni na’fanmalågu para u fanattok gi halom tåno’.
Gi duranten annai manmalålågu si Matå’pang, si Guma’taotao, yan i pumalu siha na taotao songsong, ma hungok mas buruka ginen i marineru siha. Lokkue’, bula na taotao songsong mané’essalao yan mangåkati ni mina’å’ñao-ñiha lao ni unu manatan tåtte. Ayu ha’ ma háhasso i para u fanattok.
Ti apmam despues di esta manggaige todu i taotao tano gi sagan fanattokyan-ñiha, ma ripåra na esta pumåra i burukan dangkulu siha. Kulang ni na’fanlá’trangkilu didide’. Guini lokkue’ na mumento ha ripåra si Matå’pang na taigue si Guma’taotao. Pues humånao ya sigi di ha espiha, lao ti siña ha sodda’ si Guma’taotao. Sumén chathinasso si Matå’pang ni taiguen i amigu-ña.
Mientras manmatåtå’chong i taotao siha ya sigi di manmanhasso pot i siniseden-ñiha, todus siha manmannginge’ pao åsu. Ma tungo’ ha’ na guaha kumasóson yan dångkulu. Ma tungo’ håfa bidan-ñíñiha i mangadukon taotao båtko siha, lao mangetu ha’ gi fanattokyan-ñiha. Ni’ ti manhånao para i sengsong-ñiha guihi na puenge sa’ ti ma tungo’ håfa ta’lo para u fanmacho’gue ni marineru siha.
Gi sigiente ogga’an, matågo’ si Matå’pang ni manåmko’ siha para u chek kao esta libre para u fanhånao tåtte gi sengsong. Humånao si Matå’pang para u atan kao manggágaige ha’ i taotao båtko siha. Sén magof si Matå’pang sa’ ha li’e na esta manaigue i tres na båtkon i marineru siha. Ensigidas malågu tåtte asta i fanattokyan i taotao-ña siha ya ilek-ña, “Esta siña hit todus manhånao tåtte gi sengsong-ta sa’ esta manhånao todu i marineru yan i batkon-ñiha.
Si Matå’pang fine’nena malågu asta i sengsong para u chek si Guma’taotao yan lokkue’ håfa bidan-ñiha i mangadukun marineru siha. Ha li’e’ na mankimason kantidá na guma’ i taotao-ña siha, kasi guaha sinkuenta. Ha li’e’ lokkue’ na malachai manmachule’ todu i nenkånno’-ñiha ni maneståba gi sengsong, yan guaha unus kuantos grånon taotao manmåtai. Sigi di lumiliko’ para u kétungo’ håyi yan kuanto siha na taotao-ña manmåtai. Ha tufong siha i manmåtai, “Unu…dos….tres…kuatro…sinko…sais…siette!”
I mina’siette na tataotao ni ha sodda’, ha tugong guatu ya ha toktok påpa’ ya duru di tumånges, “Tao! Tao! Sa’ håfa na para hågu?” Pues sigi mas tumånges. Pot fin måtto si tatå-ña ya kinenne’ ya nina’gimen hånom.
Ilek-ña i tata, “Hu tungo’ ha’ i lahi-hu håfa sinentéte-mu på’go na mumento. Puti hao sa’ måtai i mas ya-mu na ga’chong-mu, lao komu låhi hao, pues fañungon komu un låhi!”
Pumåra si Matå’pang kumåti ginen i fino’ tatå-ña ni para u fañungon komu låhi. Pues ilek-ña, “Nihi ya ta rikohi i matai-ta siha yan ta fanayuda muna’gåsgås ni destroson ayu siha i mangaduku yan tailayi na marineru! Komu mohon ti manmåtto mågi guini gi islå-ta, ti ta susésedi esti na kuchinon cho’cho’!”
Guihi na puengi ti siña si Matå’pang maigo’ sa’ si Guma’taotao ha’ ha háhasso, todu i pason-ñiha desde annai på’go umamigu siha. I triniste-ña, humuyong gi gima’ para u åsson gi papa’ un trongko. Ha á’atan ha’ hulo’ i langet gi duranten annai manháhasso gui’. Pot fin bumulåchu i ilu-ña sa’ sigi ha’ di manhånao i puti’on siha gi langet. Ginen esti na sumiña maigo’ si Matå’pang. Este lokkue’ na maigo’-ña ti maniente sa’ i yinayas-ña todu guihi na ha’åni.
Pingback: My Deep Gratitude To All Of You – Lengguahi-ta
Pingback: Chamorro Yam Recipes – Lengguahi-ta